een longread
verschillende vieringen van Kerstmis
De Rooms-Katholieke liturgie kent vier verschillende vieringen van Kerstmis: de Vigiliemis, de
Nachtmis, de Dageraadsmis en de Dagmis.
Voor de coronapandemie werden in een doorsnee parochie er maar twee gevierd. Als eerste de afgeladen Nachtmis, met het bekende Evangelie van Lucas (2,1-14): ‘In die dagen kwam
er een besluit van keizer Augustus.’ Als tweede de Dagmis met het filosofische en poëtische Evangelie van Johannes (1. 1-18): ‘In het begin was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God.’
Waar de andere twee nauwelijks gevierd worden, worden de bijbehorende lezingen ook nog zelden gehoord. Laat staan met een preek geduid.
Eindigt het Evangelie van de Nachtmis met engelengezang, dat van de Dageraadsmis gaat verder met de herders in het veld.
De stamboom van Jezus
In de Vigiliemis het Evangelie van Matteüs (1, 1-25) dat van ander kaliber is! ‘Geslachtslijst
van Jezus Christus, zoon van David, zoon van Abraham.’ Vanaf Abraham wordt oeverloos naam, na naam, na naam de vaderlijke geslachtslijst van Jezus genoemd. Af en toe wordt de naam van een vrouw genoemd. De crux zit in de staart van dit op het eerste gehoor saai Evangelie.
Ook in onze dagen willen mensen graag weten van wie zij afstammen. Op de televisie doen Programma’s als Spoorloos, DNA Onbekend het goed. Rijksarchieven en websites zijn heel lang beschikbaar voor ieders stamboomonderzoek. Zo’n stamboom was ook in de oudheid
van belang.
Het probeerde de betekenis van een persoon te verklaren. Hielp bij het vaststellen van de identiteit en het authentiseren van de status van een belangrijk persoon, zoals die van een koning.
Al die namen in Jezus’ geslachtslijst, zal uw gehoor niet kietelen. Het zal u misschien zelfs vervelen. Toch bevat de informatie over de verbazingwekkende en soms verontrustende (!)
onvoorspelbaarheid van God.
De stamboom van Jezus, die Matteüs heel uitvoerig beschrijft, is om Jezus’ geboorte aan de persoon van Jozef te koppelen. Met Jozef is immers een verband gelegd met de afstamming van David. Elke goede Jood wist dat de Messias uit het huis van David zou komen. Jeremia (23, 5): ‘Geloof mij, de tijd komt dat ik een wettige telg van David doe opstaan, Godspraak van de Heer.’
De eerste zin van Matteüs’ Evangelie spreekt boekdelen: ‘Geslachtslijst van Jezus Christus, zoon van David, zoon van Abraham.’ We weten direct dat Jezus de langverwachte Messias is, dat zijn afstamming kan worden herleid tot David en vervolgens tot Abraham.
Jezus, niet geboren door de potentie of wil van een man
Er is één probleem: Jezus is de zoon van Maria, niet van Jozef. Matteüs zegt het zelf in vers 16: ‘Jakob nu was de vader van Jozef, de man van Maria, en uit haar werd geboren Jezus, die Christus genoemd wordt.‘
We hebben de uitgebreide stamboom om voorouderlijke banden van Jezus met mannelijke koningen en patriarchen van Israël te duiden, terwijl hij in feite, zoals vers 18 zegt, uit Maria werd geboren door de kracht van de Heilige Geest. Niet via Jozef, niet door mannelijke wil of potentie.
In een historische toespraak ‘Ain't I a Woman?’ van de markante evangeliste Sojourner Truth (als slavin in een Nederlandse kolonie geboren, ontsnapt en pleitbezorgster voor afschaffing van de slavernij én vrouwenrechten) sprak zij: ‘Dan die kleine man in het zwart daar, hij zegt dat vrouwen niet zoveel rechten kunnen hebben als mannen, omdat Christus geen vrouw was! Waar kwam uw Christus vandaan? Waar kwam uw Christus vandaan? Van God en een vrouw! De man had niets met Hem te maken.’
‘De man had niets met Hem te maken.’ In onze dagen humoristische waarheid maar ongeschikt bij de religieuze en culturele gevoeligheden van de 19e eeuw, laat staan de 1e eeuw.
Voor de joods-christelijke gemeenschap, voor wie Matteüs schreef, moest hij Jezus in de lijn brengen met de Hebreeuwse patriarchen; het ongewone rond Maria's zwangerschap duiden. Alles binnen de context van de Joodse traditie en geschiedenis. Matteüs heeft dat ronduit meesterlijk gedaan!
'Ongepaste' vrouwen in Jezus' stamboom
Naast moeder Maria, die ongehuwd zwanger werd, zijn nog vier vrouwen verweven in de stamboom die Matteüs noemt: Rachab, Tamar, Ruth en ‘de vrouw van Uria’ ofwel Batseba.
Deze vier vrouwen hadden een cruciale rol in de joodse geschiedenis. Zij worden gezien als instrumenten van de Heilige Geest. Deze vier vrouwen hadden iets ‘ongepasts’. Sommigen zouden hen schandalige of zondige vrouwen noemen.
1. De echtgenoot van Tamar (Gen 38:6-30; 1 Kron 2:3-6) stierf voordat ze een kind had. Naar toenmalig gebruik gaf schoonvader Juda gaf haar aan zijn tweede zoon Onan. Die ging stelselmatig “voor het zingen de kerk uit”. Onan trok zich geslachtelijk steeds terug voordat zijn zaad Tamar kon binnenkomen. Hij onthield haar het moederschap. Als straf stierf Onan.
Zijn naam is de bron van het woord ‘onanie’, synoniem voor zelfbevrediging. Hoewel Onan in de kern iets anders presteerde dan dat!
De bange Juda weigerde Tamar zijn derde zoon maar hij ontsloeg haar ook niet van het zwagerhuwelijk. Hij stuurde Tamar terug naar haar familie. Vindingrijk vermomde Tamar zich als prostituee. De hitsige weduwnaar Juda hapte toe, niet wetend dat het om zijn schoondochter ging.
Tamar eiste van Juda spullen als onderpand voor toekomstige betaling: Juda’s zegel, riem en staf. Tamar werd zwanger. Toen Juda zijn schoondochter wilde verbranden omdat ze een hoer was - ofwel ongehuwd zwanger – redde zij zichzelf door Juda zijn eigen spullen te tonen. 'Zij
staat tegenover mij in haar recht,' zei Juda. Tamar baarde een tweeling, waaronder Perez, die de lijn van Abraham voortzette.
2. Rachab (Jozua 2:1-24; 6:1-2, 15-25) was hoer, had haar bordeel in Jericho.
Jozua stuurde twee mannen om de stad te verkennen. Rachab had informatie van haar klanten verzameld en deelde dat met Jozua's spionnen. Ze zag dat de Hebreeën zouden zegevieren: "Ik weet dat God je dit land heeft gegeven. Angst is over ons gevallen..." Zij verborg Jozua's spionnen en hielp hen ontsnappen. In ruil kreeg ze een veilige doorgang voor haar hele huishouden. Rachab werd moeder van Boaz en was volgens rabbijnse traditie een voorouder van acht profeten.
3. Ruth (Ruth 1-4) kwam uit Moab, een buitenlandse vrouw en dus geen Jodin.
Schoonmoeder Naomi emigreerde tijdens een hongersnood van Juda naar Moab. Nadat de mannen van beide vrouwen waren overleden, keerde Naomi terug naar Juda. Een kinderloze Ruth stond erop met haar terug te keren. Haar trouw aan Naomi wordt tot op de dag van vandaag herinnerd: ‘Waar u gaat, ga ik; waar u blijft, blijf ik' (Ruth 1:16).
Bij terugkeer moedigde Naomi Ruth aan contact te maken met de bloedverwant Boaz. Ruth deed dat en Boaz trouwde met haar. Ze baarde Obed, de grootvader van David.
4. Batseba (2 Sam 11: 1-27;12:1-25; 1 Koningen 1-40; 2:13-25) was de echtgenote van Uria de Hethiet.
Toen ze een bad nam, zag koning David haar vanaf het dak van zijn paleis. Hij riep haar naar zijn kamers, #metoo, machtsmisbruik. Hoogstwaarschijnlijk verkracht en zwanger gemaakt.
Vervolgens probeerde David het te verdoezelen. Hij beval Uria van het front naar huis te gaan, hopend dat deze met zijn vrouw naar bed zou gaan. Uria weigerde dat genot terwijl andere soldaten op het slagveld stierven.
David stuurde Uria daarop naar het front waar hij werd volgens plan de dood vond. David nam Batseba tot de zijne. De profeet Nathan maakte David duidelijk dat het God niet was ontgaan. Het eerste kind van David en Batseba stierf. Batseba werd weer zwanger en baarde Salomo
die David als koning opvolgde.
Onvoorspelbaar handelen van God
Matteüs noemt naast Maria alleen deze vier vrouwen. Zij vormen het voorbeeld hoe onze God onvoorspelbaar ook vrouwelijk initiatief en moed op onverwachte manieren gebruikt om de afstamming van de toekomstige Messias te beïnvloeden.
Met zo’n stamboom is het geen grote verrassing dat Jezus, onderwezen door zijn Moeder die ongehuwd zwanger het Magnificat al inzette, zijn leven wijdde aan het bemoedigen en steunen van de kleinen. Het verstrooien van de trotsen van hart, het vullen van de hongerige met goede dingen.
Symptoom van lang geleden, oude Bijbelse tijden toen dat soort dingen nog gebeurden? Het is ook van onze dagen! Wees nuchter. Gods heilsplan speelt zich ook vandaag de dag af, even verrassend als het altijd was.
Gods onvoorspelbaar handelen vandaag
Een hedendaags voorbeeld: Justin Welby, aartsbisschop van Canterbury van de Kerk van Engeland. Zijn moeder was tot haar huwelijk (1955) secretaresse van Winston Churchill. Na een brave 9 maanden werd Justin als wettige zoon van Gavin Welby geboren. Iedereen zei dat hij niet op zijn vader leek maar op een assistent van Winston Churchill. In 2016 bleek uit DNA-onderzoek dat Gavin Welby inderdaad niet de vader was maar die assistent van …
Naar wereldlijke fatsoensnormen, zeker die van 1955, had Justin Welby er niet mogen zijn als vrucht van een buitenechtelijke affaire. Voor God toch goed genoeg om leiding te geven aan de Kerk van Engeland. De nuchtere reactie van de aartsbisschop toen hij vernam dat hij een andere vader had dan hij altijd vermoedde: ‘Christus bepaalt mijn identiteit.’
Kortom waar God soms onvoorspelbaar (!) handelt, voor zijn heilsplan gebruik maakt van zeer opmerkelijke situaties én personen past het elke gelovige om zijn of haar al te burgerlijk (voor)oordeel - wat niet per definitie gelijk staat aan christelijk – voor zich te houden, de lippen te beheersen.
Burgerman fatsoen zal met scheve ogen naar hen hebben gegluurd. Ongehuwd zwangeren (Tamar, Maria), kinderen die er niet hadden mogen zijn maar toch kwamen (Perez, Salomo, Jezus, Justin Welby), prostituees (Rachab, Tamar) en een vrouw uit het buitenland (Ruth): zij doen ertoe in het heilsplan van God! Zij hebben hun aandeel geleverd.
Hebt u zelf een stamboom met een opmerkelijk 'uitstapje'? Had u er, gerekend naar de fatsoennormen van toen, er zelf niet eens mogen zijn? Bent u zelf pleegouder, adoptieouder of een 'cadeau ouder'? Dan moet u weten dat u dus in goed gezelschap verkeerd. Dat u meetelt
in Gods heilsplan. Proficiat!
Doet u ertoe in het heilsplan van God? Levert u uw aandeel daarin?
Christenen zouden "familie" veel ruimer moeten opvatten dan de samenleving dat doet, dan een verburgerlijkte christen dat doet. ‘Wie is mijn moeder, en wie zijn mijn broers?’
Met een gebaar naar zijn leerlingen zei Hij: ‘Kijk, hier zijn mijn moeder en mijn broers. Want wie de wil doet van mijn Vader in de hemel, die is mijn broer en zuster en moeder.’ (Matteüs 12, 48b-50)
Kerstmis is een geweldige tijd om een heilzaam onvoorspelbare God te vieren, die vaak zelfs de diepgewortelde menselijke verwachtingen, burgermansfatsoen in verwarring brengt.
Dat kan eng zijn. Het kan ook bevrijdend werken!
(Voor inspiratie dank aan zuster Christine Schenk CSJ)